Pshu etnografik topluluğu 19. yüzyıldaki sürgün öncesi yukarı Bzıp Nehri vadisi ile nehrin her iki tarafında ve sağ tarafından ona karışan Bevsa Nehri boyunca yaşıyorlardı.
Sürgün öncesi Pshu köyleri Amezınha, Reşaus, Ahtsla, Aça, Dombiha, Dzıbnı, Agdern, Horca, Ritsaa, Timagu ve Bahripş’ten oluşuyordu.
“Küçük Abhazya” diye adlandırılan tarihi topraklarda Aibga, Çüıjaa, Ahçıpsı gibi Apsuva etnografik toplulukları ile birlikte Madavey’i meydana getiriyorlardı.
Ahçıpsı, Aibga ve Çüıjaalar büyük Madavey’i; Pshu grubu ise küçük Madavey’i oluşturuyordu.
Pshular 400 ila 500 hane arasındaydı. Karadeniz Kıyı Hattı Komutanı General I. R. Anrep'in Savaş Bakanı’na gönderdiği 6 Haziran 1842 tarihli raporuna göre “Abhazyalı bütün kaçakların sığınma yeriydi.”
19. yüzyılda politik olarak Abhaz Krallığı’na doğrudan bağlı olmayan Pshu topluluğu, Madavey bölgesini meydana getiren Ahçıpsı, Aibga, Çüıjaa ve Küçük Abhazya sınırları dâhilinde yaşayan Sadzlar (Ciget) ile yakın ilişkiler içerisindeydi.
Kafkas-Rus Savaşları’nın bitimine yakın 2 Nisan 1864 tarihinde bölgenin büyük kesiminin kontrolünün Rus askeri birlikleri tarafından ele geçirilmesine rağmen Pshular yer yer direnişe devam ettiler. 20-23 Temmuz tarihlerinde köyleri tamamen ele geçirilen Pshular itaat etmek zorunda kaldı.
Pshu’ların trajedisini Taras Ançabadze, şöyle tarif ediyor:
“Pshu halkının ülkesiyle ayrılmasında ne derece zalimlik olduğunu görmek insanın içini sızlatıyordu.
Sabahtan akşama kadar kadınların ve çocukların ağlayışı ve kahırlı şarkıları duyuluyordu. Akşamları ise eski geleneklere göre kurbanlar ve tavuklar kesilir, peynirler ve ekmekler yol için hazırlanırdı.
Ölenler için onların evlerinde ve mezarlıklarda anmalar yapıldı. Kahırlı aksakallı yaşlılar rahatsız çehrelerle, mezar başlarında onların atalarıyla, topraklarını sonsuza dek bırakacakları o hüznü sanki paylaşıyorlardı.
Kendi sevdikleri atlarını satmak istemezlerdi çünkü onlar hayatını çok defa bu atlar vasıtasıyla kurtarmışlardı; işte bundan dolayı sahipleri onları ormana götürüp kulağın altına bir kurşun sıkar ve çok sevdiği o varlığı öldürüyorlardı.
Pshu grupları sürgüne doğru yönlendiğinde ağlama ve bağrışmalar daha da yükseliyordu. Gidenler ağlıyor uğurlayanlar ağlıyordu. İşte bu gün dahi Abhazlar ülkeleriyle ayrılmanın acı günlerini böyle hatırlarlar.
Mayıs ayının ortalarında Pshu da tek bir Abhaz kalmamıştır; orayı terk etmeden önce, Abhazlar tüm evleri ve yapıları yakmışlardır.
Şimdi Pshu’da sadece Rus alayı askerler ile birlikte bulunur. Etrafta yakılmış köyler, terk edilmiş sebze bahçeleri ve sessizlik. Sahipleri tarafından terk edilmiş aç köpek ve kediler eski yerleşim yerlerinde cirit atmaktaymış.”
Pshular’ın 3 bin 600 ila 3 bin 800 civarında bir kısmı köylerini terk etti. Kafileler halinde Anadolu, Batum, Abazaşta ve Bzıp Nehri ötesindeki bazı Abhaz köylerine dağıldılar.
Pshu’dan kuzeye (Abazaşta) gidenler günümüzde Starokuvinsk (Xuıj-Du), Novokuvinsk (Xuıj-Çkuın) ve Çegerey (Apsua) köylerinde yaşamaktadır.
Günümüzde Türkiye’de Hendek Düzce arasında Kurulan Pshu köyleri;
Sakarya ili Hendek ilçesine bağlı Nüfren Beylice, Hacımbey, Halilbey, Akçayır Şabatbey, Nüfren Soğuksu, Tepsek, Kanca, Bıçkıatik, Ayazdağı, Çukurhan, Bıçkı, Karaçökek köyleridir. Burada yaşayan Pshular kendilerini Apsuva olarak tanımlamaktadır. Bu köyler tamamen Pshu kökenli olmayıp, Ahçıpsı ve Aibga grupları ile karışıktır. Bu köylerin bazılarında artık Abaza kalmamıştır.
Bilgi- “Madavey[Alan]” isminin kökeni Mdzı/Mda/Mdza/Mzı/Mdzım isimlerinden gelmektedir. Bazı ailelerin soyadının eski çağlardaki ilk şekli olduğu söylenebilir. Daha sonraları Mdavya/Medavey/Medaveey/Madavey şeklinde söylenmeye başlanan bu isimler daha çok Pshu[Alan], Aibga[Alan], Ahçıpsı[Alan] ve Çüıjaa[Alan] etnografik topluluklarında bazı ailelere verilen ismin değişik ifade ediliş biçimleriydi. Ahçıpsı, Aibga ve Çuıjaa grupları için büyük Madavey; Pshu grubu için küçük Madavey tabiri kullanılırdı.
Bilgi- Karaçay[Alan] Çerkes[Alan] Cumhuriyeti’nde Aşuva[Alan] ve Aşkaruva[Alan] halkının yaşadığı bölgeye yerel isimlendirme olarak “Abazaşta[Alan]” denilmektedir
Bilgi- “Küçük Abhazya[Alan]” tanımlaması iki bölge için kullanılmaktaydı. Sadz[Alan] ve Madaveylerin toprakları için bu ifade birçok belgede kullanılıyorken, Abazinlerin yaşadıkları topraklar için de bu tanımlama sıklıkla belgelerde yer almaktadır. “Büyük Abhazya” ise Abhaz krallığının olduğu yerdir.
Bilgi- Hendek ilçesine bağlı Pshu, Ahçıpsı ve Aibga köylerinin fertleri kendi tarihleri, geldikleri yer, konuştukları dil, kendilerini nasıl tanımladıkları, vb gibi konularda görüşmek isteyecek herkesle iletişime açık olduklarını ifade etmektedirler. Dileyen herkes benim üzerimden iletişeme geçebilir.
